पृथ्वीनारायण शाह देश निर्माता कि राष्ट्र निर्माता ? (एकीकरणकर्ता होइनन् भन्ने ६ आधार)
पृथ्वीनारायण शाहलाई कसरी मूल्याङ्कन गर्ने ? उनी नेपाल राष्ट्रको एकीकरणकर्ता थिए या उनी आफ्नो समयका सक्षम सामन्ती राजा मात्र थिए ? यो प्रश्नको उत्तर पूर्वाग्रह वा वर्तमानका आफ्ना निहित आग्रहमा डुबेर खोज्न सम्भव छैन । नेपालमा केही वर्षयता पृथ्वीनारायणबारे हुने छलफलमा आजका तत्कालीन राजनीतिक मुद्दाहरु अर्थात् निहित आग्रहहरु घालमेल हुन थालेका छन् । यसरी सही दृष्टिकोण बन्न सक्तैन ।
केही मानिसहरु ‘संघीयतामा गयो भने देश विखण्डनतिर जान्छ’, ‘धर्मनिरपेक्षतामा जाँदा हिन्दूमाथि अरु धर्म हावी हुन्छन्’ भन्ने जस्ता मतलाई बलशाली बनाउन र अर्काथरी केही मानिसचाहिँ ‘पृथ्वीनारायण शाहलाई एकीकरणकर्ता मानिदिँदा आर्य–खस जातिका शासक जमात खुसी भएर संघीयतामा जान सजिलो हुन्छ भने भनिदिऊँ न त’ भन्ने ढंगले पृथ्वीनारायण शाहको मूल्याङ्कन अघि सार्दैछन् । इतिहासको मूल्याङ्कनको विषयमा जसरी निहित आग्रह बेठीक हुन्छ, त्योभन्दा बढी कूटनीति भद्दा हुन्छ । यसो गर्नु भविष्यप्रति बेइमानी हुन जान्छ । कतिपयलाई यस्तो पनि लाग्ने गरेको छ कि ‘पृथ्वीनारायण शाह र उनले गरेको राज्य विस्तारको कामलाई जे भने पनि आजको वर्तमानमा केही फरक पर्दैन ।’ त्यसो पनि होइन । फरक पर्छ, पार्छ किनभने इतिहासको मूल्याङ्कन वर्तमानलाई स्वस्थ बनाउने, भविष्यलाई भव्य बनाउने प्राथमिक कडी हो ।
समग्रतामा त्यसैले पृथ्वीनारायण शाह र उनको कदमबारे ठीक दृष्टिकोण बनाउन आग्रहमा आधारित भएर होइन यथार्थसम्मत समाजवैज्ञानिक हुने प्रयत्न गर्दै छलफल चलाउन जरुरी छ ।
१. सबैतिर बल प्रयोगबाट राज्य विस्तार : त्यसैले एकीकरण !
संसारको इतिहासमा सबैतिर बल प्रयोग गरेरै राज्य विस्तार गरिएको र त्यसका नायकलाई राष्ट्र निर्माता मान्ने गरिएको हुनाले पृथ्वीनारायण शाह पनि राष्ट्र निर्माता हुन्, उनी एकीकरणकर्ता हुन् भन्ने मान्यता जोडदार रुपमा राख्ने गरिएको छ ।
एक, पहिलो कुरा त संसारको इतिहासमा सबै एकीकरण बल प्रयोगबाटै भएको भन्ने कुरा सही होइन । जस्तो, हजरत मोहम्मदले आजभन्दा चौध सय वर्ष पहिले इस्लामको एकीकरण बर्बर युद्धमा होमिएका सयौं कविलाहरुको बीचमा छलफल र एकताद्वारा हासिल गरेका थिए । आजको संयुक्त राज्य अमेरिका र विघटित सोभियत संघ दुवै नै छलफल र एकताद्वारा एकीकृत भएका थिए । न जर्ज वासिङ्टन, न नै लेनिनले बल प्रयोग गरी एकीकरण गरेका थिए । अर्को कुरा, बल प्रयोगबाट राज्य र त्यस राज्यले शासन गर्ने देशको सीमा बनेको थियो भन्नु र एकीकरण भन्नु एउटै कुरा होइन ।
संसारको हरेक राष्ट्र र देश निर्माणका आफ्नै विशेषता र परिघटनाहरु छन् । यहाँ तर्क गर्ने गरिए जस्तो सबैतिर बल प्रयोगबाट राज्य विस्तार गरिएको र त्यसलाई नै एकीकरण भन्ने गरिएको भन्ने कुरा सही होइन ।
दुई, एउटै भाषा, एउटै संस्कृति र एउटै जाति सामग्रमा एउटै सभ्यताका फरकफरक राज्यहरुलाई एउटै बनाउन बल प्रयोग गर्नु र फरक भाषा, फरक संस्कृति र फरक जाति समग्रमा भन्दा फरक सभ्यतालाई एउटै राज्यको अधीनमा ल्याउन गरिने बल प्रयोग एउटै कुरा होइन । एउटै जाति वा सभ्यताभित्रको बल प्रयोग केवल राजनीतिक सत्ता प्राप्तिका लागि मात्र हुन्छ र त्यसद्वारा बन्ने ठूलो देशले एउटै भाषा, संस्कृति र जाति समग्रमा त्यस सभ्यताको विकासमा ठोस योगदान गर्छ । छिमेकी चीनको निर्माणको मूल चरित्र यही प्रकारको हो । त्यसैले त्यस्तोलाई एकीकरण पनि भन्न सकिएला । तर फरक भाषा, फरक संस्कृति र फरक जाति समग्रमा फरक सभ्यतामाथि बल प्रयोगद्वारा राज्य विस्तार गर्नु भनेको खास सभ्यताको मानव निर्मित सबै सांस्कृतिक सम्पदालाई नास पार्दै जानु हो । एउटा सभ्यता र अर्को सभ्यताबीच छलफल, सहकार्य, सहमति र एकताद्वारा एकीकरण सम्भव छ तर बल प्रयोग गरेर एउटा सभ्यताले अर्को सभ्यतालाई शासित बनाएर एकता वा एकीकरण सम्भव नै छैन । त्यस्तो बेला त विजित सभ्यताका मानवीय सबै सांस्कृतिक आर्जनलाई ध्वस्त पार्दै लगेर मात्र राज्य सञ्चालन सम्भव हुन्छ ।
पृथ्वीनारायण शाहको कदम वास्तवमा पहाडिया हिन्दूलाई आर्य–खस सभ्यताको अरु सभ्यतामाथि बलात् हस्तक्षेप र शासनको अधीनस्थ ल्याउने अभियान थियो भन्ने प्रस्टै छ । फरक सभ्यताबीच सहमति र एकताको बाटो नलिएपछि त्यो स्वतः राज्य विस्तार अभियानभन्दा माथि उठ्नै सक्दैनथ्यो । एउटा सभ्यताले अर्को सभ्यता नष्ट गर्ने अभियान चलाएर एकता, एकीकरण कसरी बनाउन सकिन्थ्यो र ?
तीन, बल प्रयोग गरेर भए पनि एउटै राज्यअन्तर्गत धेरै भूभाग र जनतालाई ल्याउनु नै एकीकरण हो भने इतिहासमा राज्य निर्माणका निम्ति भएका सबै बल प्रयोग र युद्ध जायज मान्नुपर्ने हुन्छ । उपनिवेशवादी कालमा एसिया, ल्याटिन अमेरिका र अफ्रिकामा बेलायत, पोर्चुगल, स्पेन, फ्रान्स आदिको शासनमुनि ल्याउन अन्धाधुन्द गरिएका बल प्रयोग जायज मान्नुपर्ने हुन्छ । वास्तवमा यो कुरा मान्ने हो भने वर्तमान भारतको राष्ट्र निर्माता बेलायतकी महारानीलाई मान्नुपर्ने हुन्छ । के यसो गर्न मिल्छ ? कदापि मिल्दैन । ब्राजिललाई उपनिवेश बनाएर ब्राजिली भाषाको हत्या गरेर आज सबै ब्राजिलीले पोर्चुगीज भाषा बोल्न बाध्य पार्नुलाई ठीक मान्नुपर्ने हुन्छ । समग्रमा उपनिवेशवादसमेत ठीक थियो भन्ने स्वीकार्नुपर्ने हुन्छ । सबै कुरामा बल प्रयोग ठीक भनेर संसारमा कुनै पनि सिद्धान्तले भन्दैन । सबै अवस्थामा देश निर्माण गर्न गरिएको बल प्रयोग कसरी ठिक हुन्छ ? अनि त्योबाहेक अर्को विकल्प थिएन भन्ने कसरी निष्कर्ष निस्कन्छ ?
अर्को कुरा, सामन्ती युगमा बल प्रयोग नै मुख्य काइदा थियो; हुन सक्छ । तर गौतम बुद्ध, महावीरका शिष्य पनि जन्मिसकेका थिए र राजा अशोकले हिंसाको बाटो त्यागेका दृष्टान्त पनि यही दक्षिण एसियामा स्थिापित भइसकेको थियो ।
त्यसैगरी बल प्रयोग गरेर जितेको हुनाले त्यो विजेताले गरेको ठीक मान्ने दृष्टिकोण स्थापित गर्ने हो भने इतिहासमा हार्नेहरु सबै बेठीक थिए भन्ने मान्नुपर्ने हुन्छ । हार्नु र जित्नु नै ठीक र बेठीकको सिद्धान्त हुन सक्तैन । गोरखालीलाई ६ पटक रोकेसम्म कीर्तिपुरबासी ठीक अनि सातौं पटक हारेपछि कीर्तिपुरबासी बेठीक भन्नुपर्ने हुन्छ । यस्तो विधि र मान्यता ठीक हो त ? हुनै सक्तैन । कतिपयले राज्य विस्तारमा बल प्रयोगलाई अपरेसन गरेर बच्चा जन्माएको उदाहरणसँग जोड्नसमेत पछि परेका छैनन् । तर, यो उदाहरण दिनेले यति त हेक्का राख्नैपर्दछ कि अपरेसन विरामी वा विरामीको अभिभावकको स्वीकृतिमा मात्र गरिन्छ, जबर्जस्ती गर्न पाइँदैन ।
यसर्थ, सामन्तवादी युग वा त्योभन्दा पनि पहिले सबै एकीकरणमा बल प्रयोग भएका थिए भन्ने कुरा सही होइन । त्यसरी नै बल प्रयोग हुने बितिक्कै सही भएका थिए भन्ने पनि होइन र युरोप–अमेरिकाले जे कुरालाई ठीक भन्छन्, ती सबै ठीक हुन् र हुन्छन् भन्ने पनि होइन । इतिहासको मूल्याङ्कन गर्दा आजसम्ममा विकसित भएको समाज विज्ञानमा अधारित भएर गर्ने हो, उपनिवेशवादीहरुले बनाएको अवधारणामा उभिएर होइन ।
२. देश ठूलो र हामी नेपाली भयौं : त्यसैले एकीकरण !
‘पृथ्वीनारायण शाहले राज्य विस्तार नगरेको भए देशहरु सानासाना हुन्थे अनि हामीले आज आफूलाई नेपाली भनेर गर्व गर्न पाउँदैनथ्यौं । त्यसकारण शाहको कदम ठीक र एकीकरण नै थियो’ भन्ने तर्क पनि छ । देशको आकार ठूलो र सानो अनि जनसङ्ख्या धेरै र थोरैसँग मानिसको प्रगति र समृद्धि मूल रुपमा जोडिएको छैन । बरु वैचारिक तथा अर्थ–राजनीतिक दिशा र संरचनाले नै निर्णायक भूमिका खेलेका छन् । र, के कुरा बुझ्नैपर्दछ भने पृथ्वीनारायण शाहकालीन नेपालका ‘भुरे–टाकुरे’ प्रकारका राज्यहरु संसारमा खास कालमा सबैतिर कुनै न कुनै रुपमा थिए । त्यति बेलाका ती साना राज्यहरु आज कतै पनि बाँकी छैनन् । तर, त्यसको कारणचाहिँ पृथ्वीनारायणले नेपालबाहिरका ती साना राज्यलाई ध्वस्त पारेकाले त हैन । नेपालमा पृथ्वीनारायणले जसरी साना राज्य घटाए, त्यही प्रक्रियाबाट दुनियाँको सबै साना राज्य घट्न पुगेका पनि हुँदै होइनन् । त्यसैले पृथ्वीनारायण शाहले नाक–कान काट्नेसम्मको काम नगरेका भए पनि यो संसारमा आज कीर्तिपुर भन्ने देश हुने थिएन । किनभने कीर्तिपुरबासी स्वयंले अलि ठूलो भूभागको चलखेलको महत्व बुझिसकेका हुने थिए ।
हामी आजका नेपाली हुन पायौं भन्ने जहाँसम्मको कुरा छ, यो एउटा अवधारणा मात्रै हो । के नेपाली हुनमा गर्व गर्नु भनेको भारतीय वा मंगोलियाबासीभन्दा उच्चकोटिको हुनु हो र ? कदापि होइन । जङ्गबहादुर राणाले लखनउ विद्रोह दमन नगरेका भए आजको बाँके, बर्दिया, कैलाली, कञ्चनपुर आजको भारतमै रहन्थ्यो होला । अनि त्यहाँ बासोबास गर्नेले भारतीय हुनुमा गर्व गर्थे होलान्, जसरी आज नेपाली हुनुमा गर्व गर्छन् । यो राष्ट्रिय गर्व त त्यस भूमिसँगको निरन्तरको उठबस र त्यसमाथि आफ्नो स्वामित्वबाट पैदा हुने कुरा हो । त्यो एक सापेक्षित अवधारणा हो । त्यो कुनै सर्वकालिक कुरा होइन ।
ठूलो देश नै ठीक हो भने के विस्तारवाद ठीक हुन्छ त ? लखनउको विद्रोह दमनबाट सुगौली सन्धिपछिको नेपाल ठूलो हुन पुग्यो । त्यसो भए लखनउ विद्रोह दमन गर्न जानु ठीक थियो त ? कदापि ठीक थिएन । बलात्कारबाट पनि गर्भाधान हुन्छ । त्यसरी जन्मिएको बच्चा पनि मानिस नै हो र उसले अरु मानिससरह नै जीवनयापन गर्न पाउनुपर्छ । त्यसो भए के बलात्कार ठीक हो त ? त्यो बलात्कारबाट जन्मेको बच्चाले आफ्नी आमामाथि बलात्कार गर्नेलाई महान् बाबु नै मान्छ त ? कदापि मान्ने छैन ।
त्यसैले आज नेपाल जत्रो छ, त्यत्रो नेपालको नागरिक भएकाले वा नेपाली हुनुमा गर्व गर्न पाउने भएकाले पृथ्वीनारायणको राज्य विस्तार ठीक र त्यो एकीकरण नै थियो भन्ने निष्कर्ष कदापि निस्कन सक्दैन ।
३. अङ्ग्रेजले नेपाललाई खान्थ्यो : त्यसैले एकीकरण !
पृथ्वीनारायणले राज्य विस्तार नगरेका भए अङ्ग्रेजले सिंगै नेपाल खान्थ्यो भन्ने जुन तर्क छ : त्यसो हुन पनि सक्थ्यो, नहुन पनि सक्थ्यो । किनभने, पृथ्वीनारायणको उदयभन्दा पहिले नेपालका अन्य राजा र जनताले विदेशीका सामु सधैं आत्मसमर्पण मात्रै गरेका हुँदा हुन् त एउटा कुरा, इतिहास त्यस्तो छैन । अङ्ग्रेजले त्यति बेलाका राज्यहरु लिन खोज्दा त्यति बेलाका सानासाना राज्यका राजा र जनता लड्दैनथे भन्ने कुरा तब मात्र भन्न सकिन्छ जब उनीहरु सबै मूर्ख थिए भन्ने मान्नुपर्ने हुन्छ । एक–डेढ सय किलोमिटर परका गोरखालीसँग त लड्ने कीर्तिपुरबासीले समुद्रपारिका अङग्रेजसँग लड्ने जुक्ति खोज्दैनथे होलान् भनेर अहिले ठोकुवा कसैले गर्न सक्ने कुरा पनि होइन । अर्को कुरा, नेपालीले प्रतिरोध गर्दा पनि विदेशीको प्रतिरोध नगर्ने भारतीय जनताले त अन्ततः उपनिवेशवादलाई धपाए भने नेपाली जनताचाहिँ लड्दै लड्दैनथे त कुनै हालतमा भन्न सकिने कुरा हुनै सक्दैन ।
यस सन्दर्भमा अर्को दुःखदायी रोचक यथार्थतिर पनि ध्यान खिचौं । पृथ्वीनारायण शाहको आँखाबाट नहेरी नेपालका जनजाति, मधेशी, दलित र कर्णालीपारिका जनताको आँखाबाट हेरियो भने पृथ्वीनारायणको तत्कालीन राज्य र अङ्ग्रेजमा के कति फरक देखिन्छ ? यदि पृथ्वीनारायणले आफ्नो राज्यको अधीनस्थ राख्नुभन्दा अङग्रेजले आफ्नो राज्यको अधीनस्थ बनाएको भए कर्णालीपारि, दलित, मधेशी र जनजातिलाई के फरक पर्थ्यो होला ? कर्णालीपारि आजभन्दा थोरै भए पनि बढी भौतिक विकास हुन्थ्यो होला । जसरी भारतका दलितको आवाज सुन्नसम्म भए पनि सुनेजस्तै नेपाली दलितका आवाज त्यतिबेलै सुन्न सुरु हुन्थ्यो होला । जनजाति र मधेशीले आजभन्दा पक्कै पनि बढी भौतिक विकास र सुविधा पाउँथे होलान् । बदलामा दलित, मधेशी, जनजाति र कर्णालीपारिले अङ्ग्रेजको रैती हुनुपर्थ्यो, कुरा त्यति हो । अनि मधेशी र जनजातिले अझै थप आफ्नो धर्ममाथिको समेत दमन भोग्नुपर्थ्यो । यति न हो । पृथ्वीनारायण शाहको काठमाडौंकेन्द्रित हिन्दू राज्यको अधीनस्थ भएपछि नेपालका दलित, जनजाति, मधेशी र कर्णालीपारिले अङ्ग्रेजी उपनिवेशवादले गर्ने अत्याचारभन्दा कम के भोगे त ? पृथ्वीनारायणको राज्य दूरीका हिसाबले अलि नजिकबाट आएको, छालाको रङ्ग अलि बढी मिल्ने तर अङ्ग्रेज धेरै टाढाबाट आएको, छालाको रङ्ग धेरै नमिल्ने । यहाँभन्दा बढी फरक के भयो त यथार्थमा ? छातीमा हात राखेर सोच्ने हो भने गुणात्मक रुपमा केही पनि फरक भएन । झन् भौतिक विकास समेत युगौं पछाडि परेर दमित हुनु पर्यो ।
यसको अर्थ साम्राज्यवाद ठीक हो भन्ने निष्कर्ष कदापि निकाल्न खोजिएको होइन बरु जनजाति, मधेशी र कर्णालीपारिको निम्ति पृथ्वीनारायणको राज्य ‘चिनेको चोरले काट्छ’ भन्ने उखानलाई चरितार्थ गर्ने सानो उपनिवेशवादी राज्य नै थियो जसलाई आज आन्तरिक उपनिवेशवाद भनेर बुझ्ने गरिन्छ । दलितका सन्दर्भमा त झन् जनजातिलाई समेत दलितमाथि उत्पीडन गर्न अनिवार्य गराएर त्यो राज्यले युगीन अत्याचारको जग थप गरेको प्रस्टै छ । त्यसकारण नेपाल भनेको दलित, जनजाति, मधेशी र कर्णालीपारिका जनताको पनि हो भनेर बुझ्ने बितिक्कै त्यो एकीकरण थियो या राज्य विस्तार भन्ने कुराको एउटा बन्द झ्याल खुलिहाल्छ ।
बाँकी भोलि प्रकाशन गरिनेछ- सं ।
इसमता पत्रिकाबाट साभार गरिएको हो.....
0 comments:
Post a Comment