बाहुनको विभेदबारे एक बकपत्र, भाग -२ by शिवहरि ज्ञवाली

मगर समुदायमाथि निर्मम दलन
हाल हाम्रो बसाइँ रहेको पाल्पाको भुवनपोखरी गाविसअन्तर्गत खान्टुङ गाउँमा सूर्यवंशी र रानामगरहरूको बस्ती थियो । छिमेकी गाउँमा आले, रास्कोटी र दर्लामी मगरहरू थिए । केही समथर, पानीको व्यवस्था र घाँसदाउरा प्रशस्त हुने र गर्मीमा शीतल पनि हुने भएकाले हाम्रा जिजुबाजे ऋषिराम ज्ञवालीले हालको हेकुले भन्ने ठाउँमा खर्क बनाए । तर, हजुरबुबाहरू छिमेकमा मगरहरूको रहरलाग्दा बारीका पाटाहरू र उब्जनी देखेर लोभिए । विस्तारै मगरहरूलाई सताउन थाले । त्यसको निसानामा बाबु बितेका एकजना टुहुरा रानामगर र सूर्यवंशी मगरको परिवार पर्‍यो ।
मेरा माइला हजुरबुबा बालकृष्ण उपाध्यायको नेतृत्वमा मगरहरूमाथि शोषण सुरु गरियो । दिनदहाडै मगरहरूको घोंगा हाल्न थालेको मकै फाँडियो, घाँसका रुखहरू काटियो, पकाएको कुँडोमा जिउँदा कुखुरा हालेर मारियो र गोठमा बाँधेका गाइबस्तुहरू फुकाएर छाडा छोडियो ।
ब्राह्मणहरूको अन्यायविरुद्ध मगरहरू संगठित भए । हालको झिर्बासमा रहेका आलेमगरहरूले रानामगर र सूर्यवंशीहरूलाई साथ दिए । मगर र हजुरबुबाहरूबीच द्वन्द्व सुरु भयो । मेरा माइला हजुरबुबाले रानामगरको बारीमा तोरी छर्न थाले, आफ्ना दास कुमालहरूलाई खेताला लगाएर । मगरहरू आएर बीऊ खप्टिए । तोरी छर्नेबारीमा मगर र बाहुनहरूको घमासान भयो । माइला हजुरबुबाले मगरहरूको सारा सम्पत्ति अब आफ्नो भएको र आफूले प्रयोग गर्न पाउने घोषणा गरे । हजुरआमा र फुपूहरूलगायत सबैलाई घाँस काट्न मगरको खरबारीमा पठाए । मगर र बाहुनहरूबीच घाँसका भारी खोसाखोस भयो । मगरहरूले माइला हजुरबुबालाई मरणासन्न हुनेगरी कुटपिट गरेर खोल्टेपानी भन्ने खोल्सामा फालिदिए । मगरहरूको सम्पत्ति हडप्न आएका मेरा अरू हजुरबुबा, हजुआमाहरू र सहयोगी कुमालहरू फेरी बेंसी झरे ।
छचुवामा विशेष गरी कुमाल युवतीमाथि मेरा पुर्खाहरूको शोषणको कथा अझै कहालीलाग्दो छ । जवान कुमालहरू मेलामा काम गर्न जानुपर्ने बाध्यता । उनीहरूका जवान दिदीबहिनीहरू बाहुनको घरको काममा जानुपर्ने विवशता । बाहुनहरूबाट बलात्कृत हुनु, लोभमा फस्नु र अवैध सन्तान जन्माउनु उनीहरूको बाध्यता थियो । अहिले पनि कुमाल गाउँभरि दर्जनभन्दा बढी नयाँ पुस्ताका ‘अनुहार मिल्ने’ सन्तान देखिनु यसको प्रमाण हो ।
मगरहरूले संगठित भएर माइलाबुबालगायत हजुरबुबाहरूविरुद्ध मुद्दा दर्ता गरे । मुद्दाको तारिख सुरु भयो । माइला हजुरबुबा तीनधारा संस्कृत पाठशाला, काठमाडौंमा पढ्नुहुन्थ्यो । तर काठमाडौंबाट माइला हजुरबुबाले मगरहरूले मुद्दा हारेको झुठो खबर पठाउनुभयो, तत्कालीन प्रधानपञ्च यमलाल भट्टराई (कालीदास)लाई । मगरहरू डरले आच्छु—आच्छु भए । बाहुनहरूसँग मिल्न तयार भए र अदालतमा दर्ता गरेको मुद्दा मिलेमतोमा फिर्ता लिन राजी भए । बदलामा जम्मा २१ सय रुपियाँमा मगरहरूका सबै श्रीसम्पत्ति हजुरबुबाहरूले हडपेर आफू—आफूमा भाग लाए । सोझा मगरहरू बाहुनको नजिक बस्न नसकिने भइयो भनेर केही परको उब्जाउ नहुने रुखो र खानेपानीको दुःख भएको डाँडोमा सर्न बाध्य भए ।

ब्यहोरिएका जनजाति महिलाका व्यथा
मगरमाथिको शोषण त्यत्तिमा मात्र सीमित भएन । मगर महिलाहरूमाथि शोषणको कथा यहाँ लेखिसाध्य छैन । साउनेली नामले परिचित एकजना मगर बजै हुनुहुन्छ । उहाँले एकपटक भन्नुभएको थियो, तिम्रा माइला हजुरबाले मलाई ब्यहोरेको (जबरजस्ती गर्नु) हो । औँठी चोरिदिएको हो । त्यसो त मगरहरूको शोषण गर्नमा स्थानीय भट्टराईहरू पनि अघि नै थिए । सोही शोषणको विषयमा रामचन्द्र भट्टराईले चर्चित “बोइ” गीतिकाव्य समेत लेख्नुभएको छ ।
प्रधानपञ्च यमलाल भट्टराईले घरमा काम गर्न दासकै रूपमा राखेकी मगर्नी युवतीलाई गर्भवती बनाए । अविवाहित युवतीबाट छोरा जन्मियो । युवतीबाट बच्चा जन्मेपछि होहल्ला भयो । त्यसलाई गुपचुप राख्न स्थानीय गरिब ढकाल बाहुन (ढकाल काइँला)लाई आफ्नो सन्तान हो भनेर स्वीकार्न बाध्य बनाइयो, उनको जात खसाइयो र केही रकम दिएर घटना मिलाइयो । त्यसरी अवैध रूपमा जन्मिएका छोरा हालसम्म पनि जीवित छन् र सोमादी गाविसको कोकलघारामा बसिरहेका छन् । मगरहरूको गहना चोर्ने मात्रै होइन, गरिब मगरहरूलाई चारपाथी मकै दिएर जोतघर पनि राखियो । सुवाखोला र अमिलेका दर्लामीहरू पछिसम्मै जोतघर बसे । उनीहरूसँगै कतिपटक मकै रोप्न त म आफैसमेत हिँडेको छु । यो घटनालाई नजिकबाट देखेका भोगेका जीवित पात्रहरू अझै छन् ।

कुमालहरूमाथिको शोषणको कथा
कुमालहरूमाथिको शोषणको कथा अझ डरलाग्दो छ । मेरा हजुरबुबाहरूले मात्र होइन, बगुवाका हरेक ब्राह्मण परिवारले कुमालहरूलाई दासको रूपमा काम गराए । हरेक घरमा नोकर राख्नुलाई सम्पन्नतासँग जोडेर हेरिने त्यो समयमा कुमालहरूलाई दास राख्न तँछाडमछाड गरियो । हाम्रो घरमा समेत सेते कुमालको परिवारलाई दास राखियो । माइला हजुरबुबाले भयँरथाने र खत्री कुमाललाई दास राखे । खत्री कुमालको चार वर्ष पहिले मृत्यु भयो । मैले उहाँसँग कुरा गरेको थिएँ, कसरी शोषण गरे हाम्रा पुर्खाहरूले भनेर । बुढो भएका खत्री कुमाललाई राम्रोसँग जोत्न नसकेको भनेर माइला हजुरबुबाले बारीमै लौराले ढाडमा हान्दा उनी सहन नसकेर भुइँमा ढलेको दृश्य आँखैमा छ । उनकी बुहारी केही वर्ष पहिले अत्यधिक रक्तश्राव भएर वितिन् । त्यो अवस्थामा उनलाई सहयोग गर्ने कोही थिएन ।
माइला हजुरबुबाको घरमा दिनभर काम गरेपछि एकपेट खान पनि दिइएन । मेरी आमाले उनीहरूलाई खाना खुवाएर पठाउनुभयो । हाम्रोमा प्रशस्त मकै हुने भएकाले खानको दुःख थिएन । कुमालहरूलाई सहयोग गरेको भनेर माइला हजुरबुबा आमासँग समेत झगडा गर्नुभएको थियो । हिँउँद न बर्खा, जुका लाग्ने लेकमा कुमालहरूले आराम गर्न पाउँदैनथे । काम गरेनन् भनेर खर्च नदिने त सामान्य नै भयो । दिइए पनि धानको कड्करी र कीरा लाएको मकै ।
छचुवामा विशेष गरी कुमाल युवतीमाथि मेरा पुर्खाहरूको शोषणको कथा अझै कहालीलाग्दो छ । जवान कुमालहरू मेलामा काम गर्न जानुपर्ने बाध्यता । उनीहरूका जवान दिदीबहिनीहरू बाहुनको घरको काममा जानुपर्ने विवशता । बाहुनहरूबाट बलात्कृत हुनु, लोभमा फस्नु र अवैध सन्तान जन्माउनु उनीहरूको बाध्यता थियो । अहिले पनि कुमाल गाउँभरि दर्जनभन्दा बढी नयाँ पुस्ताका ‘अनुहार मिल्ने’ सन्तान देखिनु यसको प्रमाण हो । तिनीहरूमध्ये कतिले मुद्दा गर्छु भनेर भन्ने गर्छन् । यद्यपि, केहीलाई कुमाल युवाहरूको सक्रियतामा प्रतिकार गरेको, माफी मगाएको र जरिबाना गरेका घटना प्रशस्तै छन् ।

विभेदविरुद्ध लड्ने प्रेरणा
ब्राह्मण समुदाय वा परिवारभित्रका विभेदका घटना कमै बाहिर आउँछन् । उनीहरूबीचको विभेदविरुद्ध कसैले प्रश्न उठायो भने कि त जबर्जस्त मिलापत्र गरिन्छ, कि त औंला उठाउनेको षड्यन्त्रपूर्वक औंला काटिन्छ । अधिकांश ब्राह्मण समुदायबाट आएका र देखिएका प्रगतिशील भनिने अनुहारहरू कालान्तरमा स्खलित हुनुको एउटा कारण पनि यही हो । अर्को अर्थमा रूपमा प्रगतिशील रूप देखिए पनि मूलतः पश्चगामी प्रवृत्ति रहनु उनीहरूको साझा विशेषता हो ।
तुलनात्मक रूपमा मेरा हजुरबुबा आफ्ना भाइहरूमध्ये आर्थिक र शैक्षिक रूपमा कमजोर हुनुहुन्थ्यो । परणामतः उहाँ अरू भाइहरूबाट पेलिनुहुन्थ्यो । कतिसम्म भने आफ्नो सम्पत्तिमाथि दाजुहरूको राइँदाइँ हुँदा र आफ्ना सन्तानमाथि कुटपिट हुँदा समेत उहाँ प्रतिकार गर्न सक्नुहुन्नथ्यो । खेतीपाती र पुरेत्याँइबाट परिवार पाल्नुहुन्थ्यो । बुबाहरू सानैदेखि हरिद्धार पढ्न गएकाले गाउँमा बस्ने अवसर पाउनुभएन ।
पछि पढाइ सकेर आइसकेपछि मेरो बुबाले आफ्ना पुर्खाहरूले दलन गरेका कुमाल समुदायलाई लक्षित गरी छचुवामा बालकल्याण प्राथमिक विद्यालय खोल्नुभयो । कुमाल बालबालिकाहरूलाई घरघर गएर पढाउन पठाउन अनुरोध गर्नुभयो । बुबाले ढुंगेडाँडो र काँडाघारी फाँडेर स्कुलको जग हाल्नुभयो । घरबाट काठपात लगेर फर्निचर बनाउनुभयो । यस कार्यमा स्थानीय कुमालहरूले ठूलो सहयोग गरे । तर, विद्यालयले स्वीकृति पाइसकेपछि षड्यन्त्रपूर्वक विद्यालयबाट निकालियो । यसको विरोधमा कुमालहरूले केही दिन विद्यालयसमेत बन्द गरे ।
स्कुलबाट मार्ने धम्कीका साथ बुबालाई निकालिए पनि उहाँ डग्नुभएन । कुमाल गाउँका विद्यालय जान नपाउने प्रौढहरूलाई लक्षित गरी गाउँमै प्रौढ शिक्षा पढाउन सुरु गर्नुभयो । गाउँमा विशेषगरी मगर र दलित समुदायसँग मेरी आमाको राम्रो सम्बन्ध थियो । गाउँमा सासूको बुहार्तन राम्रोसँग खान नपाउने भाउजुहरूलाई आमाले सुटुक्क बोलाएर खुवाएर पठाउनुहुन्थ्यो । अड्कोपड्को चलाइदिनुहुन्थ्यो ।
मलाई सम्झना छ, घर जलेर खरानी भएपछि एकजना हरि कुमाल भन्ने एकजना दाइ एक पाथी मकै माग्न आउनुभयो । आमाले चार पाथी मकै दिएर पठाउनुभयो त्यो पनि सित्तैमा । तर, बुबाले थाहा पाएपछि कराउनुभयो, किन धेरै दिएको भनेर । आमाको गुनको बदलामा लाहुरबाट श्रीमान आएपछि मगर भाउजुहरू लक्स साबुन, चियापत्ती बोकेर आमालाई भेट्न आउनुहुन्थ्यो ।
यसै क्रममा म दलित समुदायका साथीहरूसँग घुलमिल भएँ । गाउँमा मात्र होइन, गाविसभरि नै धेरैले कुरा काट्न थाले । कत्तिले ‘यो माओवादी भयो’ भनेर पनि भने । मेरो परिवार कांग्रेसी थियो पितापुर्खादेखि । हामीले गाउँमा सानोतिनो क्रान्ति नै सुरु गरिसकेका थियौं, जगलाल नेपाली र मेरो नेतृत्वमा । कसैले खुलेर हाम्रो विरोध गर्नसक्ने अवस्था थिएन । पछि जब म काठमाडौं आएर जागरण मिडिया सेन्टरसँग जोडिएँ मेरा आँखाहरू अझ खुल्दै गए ।

सके सहयोग गर, नसके असहयोग नगर
जातीय भेदभाव हाम्रो समाजको कलंक हो । नेपाली समाजको चरित्र बुझ्न दलित समुदायलाई नबुझी सुखै छैन । मैले यही समुदाय र हाम्रो समाज बुझ्ने प्रयास गरिरहेको छु । अब हामी गैरदलित समुदायले बुझ्नु जरुरी छ कि जातीय भेदभाव तथा छुवाछूत दलित समुदायको मात्र समस्या होइन । अब गरिब ब्राह्मण र गरिब दलितबीचको भिन्नता बुझ्न पनि मेरा तमाम गैरदलित साथीहरू दलित आन्दोलनमा जोडिनु आवश्यक छ ।
त्यसो त नेपालको दलित आन्दोलनमा मेरो कुनै योगदान छैन कि लेख्न योग्य होस् । तर करिब ६० जिल्ला घुमेर त्यहाँका दलित समुदायसँग भेट्ने अवसर पाएको छु । मैले केही हदसम्म दलित समुदायको आँखाबाट नेपाली समाजलाई केही हेर्ने अवसर पाएको छु । मेरा आँखा खुलेका छन् जो जबर्जस्ती बन्द गराइएको थियो । मेरो सोचाइ र समाजप्रतिको दृष्टिकोण बदलिएको छ जो बलजफ्ती संकुचित पारिएको थियो ।
म मेरो पुस्तालाई आग्रह गर्न चाहन्छु ः आउनुहोस् दलित र जनजाति समुदायका अधिकार र सामाजिक न्यायको पक्षमा कम्तीमा सहयोग गर्नुस्, सक्नुहुन्न भने असहयोग नगर्नुस् । तपाईंहरूले सतही रूपमा देखेको जस्तो हाम्रो समाजको संरचना र चरित्र छैन । हामी यो समाजका कलंकलाई नामेट गर्नसक्छौं । परिवर्तन हाम्रै समयमा हामीबाटै सम्भव छ ।
समाप्त
बाट http://esamata.com/…/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%AD%E0%A5%87%…/