के सीता रामकी बहिनी र पत्नी हुन् ?
किन सारियो रामको जन्मस्थान वाराणसीबाट अयोध्यामा ?
कसरी बनाइयो रामलाई विष्णुको अवतार ?
के एक्काइसौँ शताब्दीको नयाँ नेपाललाई आजभन्दा तेइस सय वर्ष पुरानो भारतवर्षका धर्म, संस्कृति र परम्पराले मार्गनिर्देश गर्न सक्छन् ? के संसारको कान्छो लोकतान्त्रिक गणतन्त्रका लागि राजतन्त्रका थोत्रा–पुराना मूल्य–मान्यता र सामन्तवादी नीति–आचार–विचार उपयोगी हुन सक्छन् ? न्याय, सत्य र शान्तिको विजयका लागि भन्दै महिषासुर र रावणको हत्याको खुसियालीमा ‘लोकतान्त्रिक गणतन्त्रको पहिलो बडादसैँ’ धुमधामसँग मनाउने नेपालीजनले आफैलाई सोध्नुपर्ने प्रश्न हो यो ।
विजया दशमी पर्वको मुख्य धार्मिक आधार भनेकै दुर्गाद्वारा महिषासुर राक्षस र रामद्वारा रावणजस्ता दानवमाथि जित हो । त्यही जितको खुसियालीमा बडादसैँको नाममा विजयोत्सव मनाइँदै आएको सन्दर्भमा लोकतान्त्रिक गणतन्त्रका नागरिकले आफैलाई सोध्नुपर्ने देखिन्छ : के हामीले हत्या–हिंसालाई पूजाआजा गर्दै सामन्तवादी नीति–आचार–विचार अनि राजतन्त्रीय मूल्य–मान्यतालाई नै लागू गरेर आफैले ल्याएको लोकतन्त्रलाई पराजित त गरिरहेका छैनौँ ?
सामन्ती मूल्य र आज्ञाकारिताको पाठ
भारतीय इतिहासकार रामशरण शर्माले ‘प्राचीन भारत में भौतिक प्रगति एवं सामाजिक संरचनाएँ’मा रावणलाई राक्षस बताएर हत्या गर्ने ‘मर्यादा पुरुषोत्तम’ राजा रामलाई महानायक बनाइएको र दसैँ पर्वको मूल आधारको रुपमा मानिएको ‘रामायण’का बारेमा दाबीसहित लेखेका छन्, ‘रामायण तथा महाभारत, यसका साथै पुराणहरुले, त्यसमा पनि मुख्य रुपमा भावगत पुराणले सामन्तवाद–पूर्वकालीन र सामन्तवादी समाजका मूल्यका आधारमा भारतीय अनपढ जनतालाई शिक्षित गर्ने काममा महङ्खवपूर्ण भूमिका खेलेका छन् । …समग्रमा यो महाकाव्य एउटा वर्ग विभाजित पितृसत्तात्मक सामन्ती समाजका मूल्यहरूको प्रतीक हो ।’ दसैँको नाममा यस्ता मूल्यलाई शीरोपर गर्दा हामी नेपाली गणतन्त्रवादीहरुले आफ्नै लोकतान्त्रिक गणतन्त्रका मूल्य–मान्यतामाथि अन्याय त गरिरहेका छैनौँ ?
रामशरण शर्माको खरो विश्लेषण छ, ‘आजजस्तै प्राचीनकालमा पनि आमजनतामध्ये अत्यधिक सङ्ख्यामा रहेका स्त्री र शुद्रहरुका लागि वेदको अध्ययन तथा मन्त्र उच्चारण वर्जित थियो । तर गुप्त शासनकालबाट उनीहरुले यस्ता महाकाव्य र पुराणका कथा एवं शिक्षा सुन्ने अनुमति पाएका थिए । ‘रामायण’ले आममानिसलाई दिने शिक्षा हो : छोराले बुबाको, पत्नीले पतिको, अनुजले अग्रजको, चेलाले गुरुको र प्रजाले राजाको अवश्य पनि आज्ञा पालना गर्नुपर्छ अनि प्रत्येक व्यक्ति धर्मशास्त्रमा निर्धारित धर्मको आज्ञाकारी हुनुपर्छ । धर्मको माग थियो, कुनै वर्ण वा सामाजिक वर्गका सदस्यले सामाजिक सङ्गठनद्वारा आफ्नो लागि निर्धारित कर्तव्य अवश्य पालना गर्नुपर्छ ।’
प्राचीन भारतको सामाजिक इतिहासका अध्येता सुवीरा जायसवालका अनुसार भारतवर्षमा अत्यन्त लोकप्रिय बौद्ध धर्मको उभार आइरहेको बेला अयोध्यावासी कवि वाल्मीकिले सामन्ती शासनकालका ब्राम्हणवादी मूल्य–मान्यताको प्रचार–प्रसारका लागि इ.पू. तेस्रो शताब्दीदेखि इ.पू. दोस्रो शताब्दीका बीचमा ‘रामायण’ रचेका थिए । ‘रामायण’को रचनाकालको सामाजिक परिवेशमा चलेका धार्मिक–सांस्कृतिक–राजनीतिक द्वन्द्वको चिरफार गरे हेरियो भने वाल्मीकिद्वारा लिखित ‘रामायण’को समाजशास्त्रलाई बुझ्न सकिन्छ । हिन्दू–धर्मका कारण जारी हिंसाचार, कर्मकाण्ड र वर्ण–व्यवस्थाको विरोधमा इ.पू. छैठौँ शताब्दीमा गौतम बुद्धको नेतृत्वमा सञ्चालित आन्दोलन तेज, सघन र विस्तार भइरहेको बेला ‘रामायण’ र ‘महाभारत’जस्ता महाकाव्य रचना गरिएको थियो ।
बौद्ध र अन्य धर्मको सांस्कृतिक प्रतिकार
सुवीरा जायसवालले ‘वैष्णव धर्म का उद्भव और विकास’मा गहन खोजका आधारमा विश्लेषण गरेकी छिन्, ‘ब्राम्हणीय सामाजिक नीतिशास्त्र तथा धर्मनिष्ठाका आदर्श प्रस्तुत गर्ने खालका दुई ठूलठूला महाकाव्यको रचना लगभग एउटै कालमा हुनु कुनै संयोगको काममात्रै होइन, बरु यो त तत्कालीन सामाजिक सङ्कटविरुद्ध ब्राम्हण बौद्धिकजनद्वारा गरिएको सांस्कृतिक प्रतिकार थियो । ….इस्वी सन्को ठीक अगाडि र पछाडिका शताब्दीको क्रममा वैदिक ब्राम्हण धर्मसामु निकै ठूलठूला खतरा आइपरेका थिए । किनभने त्यसबेलासम्ममा पशुबलि र यज्ञहरुको लोकप्रियता कम भइसकेको थियो । र, बौद्ध एवं अन्य असनातनी धर्मको प्रहारले ब्राम्हणहरूका प्रतिष्ठा तथा सत्ता अनि वर्णगत श्रेणी–विन्यासका जराहरुलाई कमजोर तुल्याइसकेका थिए ।’
त्यही बेला एकातिर ब्राम्हण र क्षेत्रीय गठजोड कमजोर हुनाले उनीहरु सत्ताच्युत् हुँदै गए, वैदिक कर्मकाण्ड र बौद्धिक परम्परा पनि कठोर र अनमनीय हुन थाल्यो भने विदेशी आक्रमणकारीहरुले राजनीतिक सत्तामाथि आसीन भएर बौद्ध धर्म र अन्य स्थानीय देवी–देवताको उपासना गर्न थाले । त्यस्तो अवस्थामा वैदिक पुरोहितहरुलाई प्राप्त हुँदै आएको संरक्षणमा कमी आयो ।
जायसवालको ठम्याइ छ, भारतीय समाजमा विदेशबाट आएका आक्रमणकारीहरुले सत्ता र सम्पत्तिमात्रै होइन, स्रोत–साधनमाथि पनि कब्जा जमाउन थाले । यसै क्रममा शिल्प र व्यापारसँग सहरीकरणको विस्तारले नयाँ समुदायको उदय र विकास भयो । त्यसकारण ब्राम्हणीय समाज–व्यवस्थामा परम्परागत रुपमा तल्लो स्थानमा रहेका र वैदिक धार्मिक परम्पराबाट पूरै उपेक्षित रहेका शुद्र शिल्पी र व्यापारीहरुका राजनीतिक, धार्मिक र सांस्कृतिक सहभागितामा पनि वृद्धि भयो । यस्ता सबै चुनौतीको मुकाबिला गर्नकै लागि ब्राम्हण धाराका चिन्तक र सुधारकहरुले वैदिक कर्मकाण्डलाई महङ्खव दिन छाडेर लोक–प्रचलित देवी–देवताहरूका भक्तिमूलक पूजामाथि जोड दिन थाले र ती देवी–देवतालाई विभिन्न वैदिक देवी–देवताकै रुप वा अवतार बताउन थाले । यसरी जाति, समुदाय र लिङ्गको कुनै भेदभाव नगरिकन ती लोक–प्रचलित देवी–देवतालाई ब्राम्हणीय पूजा–अर्चनाको अधिकार सबैलाई प्राप्त भयो । त्यस्ता लोक प्रचलित देवी–देवता वा कथानायक–नायिका हुन् ः शिव, कृष्ण, लक्ष्मी, सीता, राम आदि ।
राम बनाइए विष्णु अवतार
सुवीरा जायसवाल थप लेख्छिन्, ‘यस्तै परिस्थितिमा शास्त्रीय हिन्दू–धर्मको रचना भएको थियो, जसमा एकातिर पूजाका प्रतीक र विश्वासको मामिलामा पूरै सहनशीलता वा नमनीयता देखाइएको पाइन्छ भने अर्काेतिर ब्राम्हणवादी र पितृसत्तात्मक समाजका मानदण्डमा श्रेणी विभाजनलाई समर्थन गर्दै हरेक जातिका वर्णगत कर्तव्य, परम्परा र रीति–रिवाज पालना गर्नुपर्ने मामिलामा भने कठोरताका साथ जोड–बल दिइएको देखिन्छ । यही सैद्धान्तिक ढाँचाको रचना र प्रचारमा ‘रामायण’ र ‘महाभारत’जस्ता महाकाव्यले महङ्खवपूर्ण भूमिका खेलेका थिए । तर सामान्यतः के मानिन्छ भने ‘रामायण’मा रामलाई विष्णुको अवतारको रुप पछि मात्रै दिइएको हो र त्यसमा वैष्णव तङ्खवहरुलाई समावेश गर्ने काम पनि पछि मात्रै गरिएको हो ।
अनुमानअनुसार अयोध्यावासी वाल्मीकिले इ.पू. तेस्रो शताब्दीमा पहिलेदेखि चलिआएको पूराकथाका चरित्रहरुको वीरतापूर्ण गाथाको रुपमा ‘रामायण’ सिर्जना गर्ने क्रममा रामलाई केवल मानिसकै रुपमा चित्रण गरेका थिए, विष्णुको अवतारको रुपमा होइन । किनभने त्यसबेलासम्म ब्राम्हणहरुको धर्मशास्त्रमा इन्द्रले नै सर्वाेच्च स्थान पाइरहेका थिए, विष्णुले होइन । जब कालक्रममा इन्द्रको सट्टा विष्णुले सर्वाेच्च स्थान पाउन थाले, जब वाल्मीकिको रामायणले पनि गज्जबको लोकप्रियता पाउन थाल्यो, तब त्यसमा प्रथम र अन्तिम काण्ड जोडजाड गरेर रामलाई वीर नायकबाट देवताको रुपमा चित्रण गर्ने र विष्णुको अंश वा पूर्ण अवतारको रुपमा प्रस्तुत गर्ने होडबाजी नै चल्यो ।
अनुसन्धानबाट थाहा भएको छ, ‘रामायण’का दोस्रोदेखि छैठौँ काण्डमात्रै वाल्मीकिद्वारा रचना गरिएका काण्ड हुन् भने अरु काण्ड गुप्त शासनकालका पुरोहित कवि र ब्राम्हण बौद्धिकहरुबाट भएको देखिन्छ । तथ्य खोतल्दै जाँदा देखिन्छ, इस्वी सन्को प्रारम्भिक शताब्दीमा गुप्त शासनकालमा रामलाई विष्णु भगवानको रुपमा मान्यता दिएर प्रथम र सप्तम काण्ड जोडिएको हो । ईसा जन्मिनुभन्दा कयौँ शताब्दी अगाडिदेखि नै दशरथका छोरा रामलाई विष्णुको अवतारको रुपमा पूजा गरिएका कुनै प्रमाण भेट्टिएको छैन, यसरी पूजा गर्ने काम मूलतः गुप्त शासनकालबाट थालिएको देखिन्छ ।
लक्ष्मणद्वारा सुर्पणखाकाे नाक काटिएको दृश्य : गुप्तकालको कला
कसरी गरियो दशरथ जातकमा संशोधन ?
वैष्णव धर्मअनुसार रामायणको रचना र पुनःरचना गरिनुभन्दा अगाडिदेखि समाजमा प्रचलित रहेका दशरथ र रामसम्बन्धी बौद्ध जातक र जैन कथामा पनि रामलाई विष्णु अवतारको रुपमा प्रस्तुत गरिएको पाइँदैन । हालसम्म फेला परेका चार सयभन्दा फरक–फरक भाषा र प्रकृतिका रामकथामध्ये सबैभन्दा प्राचीन कथा हो, दशरथ जातक । त्यसमा वाल्मीकिद्वारा लेखिएको भनिने ‘रामायण’मा जस्तो रामलाई विष्णुको अवतार होइन, सामान्य राजकुमारको रुपमा चित्रित गरिएको छ । त्यसमा दशरथ अयोध्याका होइन, वाराणसीका राजा हुन्छन्, जसका प्रथम पत्नीका सन्तानका रुपमा राम, लक्ष्मण र सीताको नाम आउँछ भने भरतलाई रामको सौतेलो भाइको रुपमा प्रस्तुत गरिएको छ । दशरथले सौतेली आमाको कुटिलताबाट बचाउन राम र लक्ष्मणलाई हिमालय क्षेत्रको वनमा पठाउन खोज्दा सीताले आफ्ना दाजुहरुसँगै जाने हठ गर्छिन् । उनीहरुको वनबास बाह्र वर्षमै समाप्त सकिन्छ, वाल्मीकिले लेखेजस्तो चौध वर्षमा होइन । वनबास सकिएपछि रामले आफ्नै बहिनी सीतासँग विवाह गर्छन् र उनलाई महारानी बनाउँछन् । रक्तशुद्धीका लागि आफ्नै दिदी–बहिनीसँग बिहे गर्ने जमानाको यो रामकथामा राम र सीताको सम्बन्ध बहिनी र पत्नीको हुन्छ । त्यस कथामा रावणद्वारा सीताको अपहरण र लंकाविरुद्ध रामको सैन्य अभियानको बारेमा कुनै उल्लेख छैन । जायसवालको निष्कर्षअनुसार रामायणका रचयिताले सीताहरण र रावण–वधको कथा आफैले निर्माण गरेको वा अन्य कुनै स्रोतबाट तानतुन पारेको प्रतीत हुन्छ । उनले वनबासको अवधिमा दुई वर्ष बढाउने, वनबासको स्थान हिमालयको सट्टा डेक्कन क्षेत्रलाई बनाउने र रामको जन्मस्थान नै अयोध्या बनाउने काम गरेको देखिन्छ ।
कृष्णबारे विशेष अध्ययन गरेका प्रसिद्ध विद्वान म्याक्स वेबरको सुझावअनुसार वाल्मीकि अयोध्या वा त्यसको सेरोफेरोमा बस्ने व्यक्ति हुन्, त्यसैले उनले रामको जन्मस्थानलाई वाराणसीको सट्टा अयोध्यामा बदलेको देखिन्छ । उनले एकनिष्ठ विवाह पद्धति थालनी भएको सामन्ती युगका नैतिक धारणाअनुसार सीतालाई एकसाथ रामकी बहिनी र पत्नीको रुपमा स्वीकार्न नसकेरै सीताको नयाँ वंशावली प्रदान गरेका थिए । उनले सीता र रामको नाममा पहिलेदेखि प्रचलित र लोकप्रिय नायक–नायिकाका गाथालाई मनोरम महाकाव्यमा अनेक कथा–उपकथामार्फत् गुँथेका थिए । उनले सीता–रामलाई सामन्ती समाजलाई मिल्नेखालको ‘आज्ञाकारी आदर्श दम्पति’को रुपमा चित्रण गरेका थिए भने उनीपछिका ब्राम्हण बौद्धिक रचनाकर्मीहरुले सीता–रामलाई नै देवत्वकरण गर्ने कामसँगै रामलाई विष्णुका अवतारमा ढालेर आम अनपढ जनताको मानसिकतालाई सामन्ती मूल्य–मान्यता र ब्राम्हणवादी धर्म–नीति–संस्कृतिमा ढाल्ने सांस्कतिक हतियारको रुपमा ‘रामायण’लाई उपयोग गरेका थिए, ‘महाभारत’ र अन्य पुराणलाई जस्तै ।
विडम्बनाको कुरा, आज एक्काइसौँ शताब्दीको लोकतान्त्रिक गणतन्त्रको जमानामा पनि त्यस्तो महाकाव्यलाई पवित्र धर्मग्रन्थको रुपमा मान्ने र कथानायक रामलाई विष्णुको रुपमा पुज्ने काम जारी छ, धर्म, संस्कृति र परम्पराको नाममा, आस्था र विश्वासको नाममा, अन्धतापूर्वक !
इसमता बाट साभार
0 comments:
Post a Comment