पृथ्वीनारायण शाह एकीकरणकर्ता होइनन् भन्ने ६ आधार (भाग २).... by आहुति

पृथ्वीनारायण शाह देश निर्माता कि राष्ट्र निर्माता ? (एकीकरणकर्ता होइनन् भन्ने ६ आधार)

भाग २

४. हिन्दू धर्म सिद्धिन्थ्यो : त्यसैले एकीकरण !

विश्वको इतिहासलाई सर्सरी हेर्दा यो निकै नै हास्यात्मक तर्क हो । किनभने कुनै पनि विचार वा धर्म मूलतः आफूभित्रको वैचारिक कमजोरी वा त्यस विचार या धर्म अनुसरण गर्ने समुदायको कमजोरीका कारण कमजोर हुन्छ, सिद्धिन्छ पनि । संसारमा इसा मसिह जुन देशमा जन्मिए र जहाँ पहिलो चर्च छः त्यहाँ इसाईहरु कम छन् । जहाँ ११ सय वर्षअगाडि बनेको मस्जिद छ त्यहाँ मुस्लिम कम छन् । त्यो देश हो यहूदीहरुले निर्माण गरेको इजरायल । यहूदीहरुले जति दुःख आधुनिक विश्वमा अरु कुनै पनि धार्मिक सम्प्रदायले भोग्न परेन होला । तर जति दुःख पाए पनि, संसारमा जहाँ पुगे पनि यहूदी मूलतः आफ्नै धर्म र पनमा छन् । यो उदाहरण एउटा दृष्टान्त मात्रै हो ।

अर्को कुरा, भारतमा दुई सय वर्ष शासन गरे पनि के सबै भारतीय इसाई भए त ? अनि २०६३ सालसम्म पनि ‘हिन्दू अधिराज्य नेपाल’ घोषणा गर्दैमा इसाई धर्म नेपालमा छिर्नबाट रोकियो त ? भारत र नेपाल दुवैमा हिन्दू र प्राकृत धर्म सम्प्रदायबाट नै बढी इसाई भएका छन् । इस्लाम र बुद्धधर्मी समुदायबाट कम इसाई हुन पुगेका छन् । किन होला ? हो साम्राज्यवादले, अझ त्यति मात्रै किन, हरेक जनविरोधी शासन र सत्ताले धर्मलाई आफ्नो हतियारका रुपमा प्रयोग गरिरहेछन् । तर यसको मतलब जनता त्यत्तिकै अर्को धर्ममा जान्छन् भन्ने होइन, त्यसमा आन्तरिक कारण पनि गम्भीर रुपमा जिम्मेवार हुन्छन् ।

‘नत्र हिन्दू धर्म मासिन्थ्यो, त्यसैले पृथ्वीनारायणको राज्य विस्तार एकीकरण नै थियो’ भन्ने हो भने हिन्दूबाहेकका नेपालभित्रका बौद्ध, इस्लाम, किरात र अन्य धर्ममाथि दमन गर्नु ठीक हो भन्नुपर्ने हुन्छ । एउटा किरातीका लागि हिन्दू वा इस्लाम वा इसाई जुन धर्मले दमन गरे पनि के फरक पर्छ ? अझ तर्कै गर्ने हो भने इस्लाम र इसाईले त गाई काटेर खान एवं गाईको छालाले छत्तीस ताल निस्कने च्याब्रुङ बाजा बनाउन स्वीकृति दिन्छ, हिन्दूले चाहिँ गाई मार्दा जेल हाल्छ । त्यसैले ‘असिल् हिन्दुस्थाना’ बनाउने राज्य विस्तारको यात्रा कसरी गैरहिन्दूका लागि एकीकरण हुन्छ ? एउटा मानिसले अर्कोलाई घोषणा गरेरै हत्या गर्छ र इतिहास लेख्दा भने ‘मैले दोस्ती गरेको थिएँ’ भनेर कसरी लेख्न मिल्छ ?

कतिपय मानिसलाई के पनि भ्रम छ भने धर्मका आधारमा पनि राष्ट्र बन्छ तर आधारभूत राष्ट्र निर्माणको मूल पक्ष धर्मको जगमा कहिल्यै उभिएको छैन । धर्मका आधारमा राज्य अथवा सत्ता उभिएका छन् तर राष्ट्र अथवा समग्र संस्कृतिसहितको एकताबद्ध मानवसमूहले राजनीतिक निर्णय गर्न अथवा राष्ट्र बन्न धर्मलाई मूल आधार कहिले बनाएको छैन ।

युरोपमा अधिकांश राष्ट्रका जनता इसाईधर्मी छन् तर भाषा, संस्कृति एवं जातीय पहिचानका कारणले राष्ट्र अलगअलग बन्न पुगेको छ । सिङ्गो अरब क्षेत्र इस्लामधर्मी हो तर त्यहाँ देश फरकफरक छन् । किनकि भाषा, संस्कृति एवं मनोविज्ञान फरक भएकाले अलगअलग राष्ट्रियता बन्न पुगेका छन् । धर्मले राष्ट्र बनाउन ठूलो भूमिका खेल्छ भन्ने होइन, त्यसैले एकीकरण हो भन्ने तर्कसँग हिन्दू धर्म जोगाउने विषयको कुनै समाजशास्त्रीय सम्बन्ध नै छैन ।

५. अरु राजालाई प्रगतिको वास्ता थिएन : त्यसैले एकीकरण !

त्यतिखेरका सानासाना राज्यका राजालाई प्रगतिको वास्ता थिएन तर पृथ्वीनारायणलाई चिन्ता थियो, त्यसैले एकीकरण नै भन्नुपर्छ भन्ने तर्क पनि छ । यो तर्क पनि खासै तथ्यमा आधारित देखिएको छैन किनभने तत्कालीन गोरखा राज्यमा एउटा गतिलो दरबारसम्म थिएन । तर वागमती उपत्यकामा भव्य सभ्यता भइसकेको थियो । त्यति बेलाका कर्णालीपारि र भेरी आसपासका राज्यहरु अनि पूरै लिम्बुवानसम्म शासन चलाउने सेन राज्य गोरखा राज्यभन्दा विकासमा पछि थिए भन्ने प्रमाण अहिलेसम्म भेटिएको छैन । तब विकास र प्रगतिको चिन्ता अरुलाई थिएन भन्ने तर्कको पुष्टि कसरी हुन्छ ? आफ्नो प्रगतिको वास्तै थिएन भने आफू मर्न तयार भएर पृथ्वीनारायणको सेनासँग किन लडेका त विजित राज्यका जनताले ? आत्मसमर्पण गरेकाहरु मर्नै पर्दैन भन्ने त थाहा नहुने कुरा भएन । प्रगतितिर वास्तै थिएन भने १८३१ सालमा लिम्बुवान स्वायत्तताको लिखित सम्झौता गरेर मात्र गोरखाली राज्यलाई मान्न तयार किन भयो लिम्बुवान ? आजका अङ्ग्रेजले नालापानीमा केटाकेटी बोकेर लड्ने नेपाली महिलालाई आफ्नो देशको प्रगतिको चिन्तै थिएन भनेर लेखे भने कोही आजको नेपाली त्यो भनाइ स्वीकार गर्न तयार होला ? कदापि हुने छैन किनभने त्यो सत्य कुरा होइन ।

यदि त्यति बेलाका फरक सभ्यताका राज्यका राजा र जनता प्रगति नै चाहँदैनथे भन्ने मान्ने हो भने पनि जबर्जस्ती मान्छे मार्दै प्रगति गराइदिन जाने अधिकार पृथ्वीनारायणलाई कहाँबाट प्राप्त हुन्छ ? आजका राउटेलाई जबर्जस्ती गाउँ बनाएर राख्ने, नमान्नेलाई नाक–कान काटिदिन मिल्छ ? कतिपयले कस्ता नकच्चरो तर्क पनि गर्छन् भने ‘त्यति बेला त्यस्तै चलन थियो ।’ त्यस्तै चलन थियो भनेको ठीक थियो भनेको हो ? सती पठाउने दिन थिए भन्नुको मतलब सती प्रथा ठीक थियो भन्नु हो ? कदापि हुन सक्दैन ।

अर्काथरी केहीले भन्ने गर्छन्– ‘त्यो त्यति बेलाको आवश्यकता थियो ।’ ठीक कुरा हो, आवश्यकताबिना मानवीय कर्म जन्मिन सम्भव छैन तर कसको आवश्यकता ? आवश्यकताहरु सबै ठीक, न्यायपूर्ण र प्रगतिशील हुँदैनन् । तत्कालीन फाइदाको मात्र कुरा गर्दा पनि सबै वर्ग र सबै समुदायको निम्ति एउटै आवश्यकता फाइदाजनक हुनै सक्दैन । जात प्रथा त्यति बेलाको आवश्यकता हो तर श्रमिक वर्गको होइन, शोषक वर्गको आवश्यकता हो । बहुपत्नी प्रथा पनि आवश्यकता हो तर महिलाको होइन, मनमौजी पुरुषको आवश्यकता हो । त्यसैले गोरखा राज्यको विस्तार पृथ्वीनारायण शाह र उनको खलकको आवश्यकता हो, अरुको आवश्यकता त एकता एवं सहकार्यको हो । भक्तपुरमा मीत लाउन आउँदा सहस्र स्वीकार्ने भक्तपुरेहरुको आवश्यकता भनेको गोरखासँग मीतको साइनो गाँस्ने होला तर पृथ्वीनारायणको आवश्यकता हमला गरेर अधीनस्थ बनाउने भयो । त्यसैले आवश्यकताको सिद्धान्तलाई कसको आवश्यकता भन्ने कसीले जाँच्नैपर्छ ।

६. एकीकरण नभए नेपाल अब टुक्र्याउनु त : त्यसैले एकीकरण !

एउटा गजबको प्रश्न उब्जाउने गरिन्छ– एकीकरण थिएन भने अब के नेपाललाई पुरानै टुक्राटुक्रामा फर्काउने त ? बाइसे चौबीसे राज्य पुनर्स्थापना गर्ने त ?

यस्तो प्रश्नले त बलात्कारबाट बच्चा जन्मियो भने बलात्कार भन्न हुँदैन भन्ने ठाउँसम्म पुर्‍याउँछ । बालविवाह ठीक थिएन भन्नुको मतलब बालविवाहपछि दाम्पत्य जीवन जेनतेन चलाइरहेको जोडीलाई सम्बन्धविच्छेद नै गराउनुपर्छ भनेको हो ?

चरम गरिबीमा पनि गीत गाइन्छ, नाचिन्छ तर त्यो चरम गरिबी ठीक हो ? यस्तो तर्कले त जेजे भए, ती सबै ठीक थिए भन्ने ठाउँमा पुर्‍याउँछ, जुन गलत अवधारणा हो ।

करिब अढाइ सय वर्षको एकात्मक केन्द्रीकृत हिन्दू पहाडिया खस अहंकारवादमा आधारित शासनले नेपालका विभिन्न भाषा, संस्कृति, क्षेत्र र जातीय मनोविज्ञानका मानिसहरुलाई उनीहरुका मौलिक भाषिक, सांस्कृतिक, मनोवैज्ञानिक समग्रमा अलग सभ्यताकृत सम्पदालाई छियाछिया पार्दै प्रताडना दिँदै एकै राज्यमुनि बस्न बाध्य पार्योक । त्यस बाध्यताले स्वाभाविक रुपमा जनताहरुका बीचमा आपसी न्यानो, एकअर्काको आवश्यकता अनि सँगै मिलेर प्रगति गर्न सकिने सम्भावना पनि जन्माउँदै लग्यो । अब छुट्टिएर भन्दा पनि मिलेरै प्रगति गर्न सकिने अनि साझा परिचय नेपाली भन्नुमा बेग्लै आनन्दको अनुभूति थपिँदै गयो । यसरी बहुराष्ट्रिय राष्ट्रियता निर्माणको सम्भावना प्रकट हुन पुग्यो ।

तर यहाँसम्म आइपुग्दा यो कुरो जन्मियो तर नेपालमा जनजाति, मधेशी, मुस्लिम, दलित, कर्णालीपारिका जनताका हजारौंहजार सांस्कृतिक, बौद्धिकलगायतका सम्पदा जो हजारौं वर्ष लगाएर बनेका थिए, ती सम्पदा सदाका निम्ति ध्वस्त हुन पुगे । ती सम्पदासहित अगाडि बढ्न पाइएको भए आजको यहाँको मानवको सभ्यता निश्चय नै अहिलेको भन्दा कता हो कता माथि हुन पुग्थ्यो । तर, पृथ्वीनारायण शाहको गलत तरिकाको अर्थात् फरक सभ्यतालाई नष्ट गर्ने राज्य विस्तारको अभियान र अढाइ सय वर्षको गलत शासन प्रक्रियाले हामी धेरै नै मौलिक सामर्थ्य गुमाइसकेको सभ्यता बन्न आइपुगेका छौं । गंगा र ह्वाङहो अनि ककेसिया र सिन्धु सभ्यतादेखि आइपुगेका सांस्कृतिक सामर्थ्यसहितको भव्यताको यो हिमालदेखि मैदानसम्म फैलिएको मानव बस्ती आज कंकालजस्तो हुन पुगेको छ । त्यो वास्तवमा बलात् राज्य विस्तार, अर्को सभ्यतामाथि हस्तक्षेपको विस्तारको प्रक्रियाको कारण नै हुन पुगेको स्पष्ट छ । त्यसैले फरक सभ्यताहरु ध्वस्त पार्दै जाने प्रक्रियाको सुरुवात कसरी एकीकरण हुन सक्छ ? त्यो वास्तवमा फरक सभ्यताहरुको ध्वस्तीकरणको एउटा प्रक्रियाको सुरुआत थियो ।

पृथ्वीनारायण शाहको राज्य विस्तारबारे तर्क–वितर्क हुँदा सामान्यतया मजबुत आर्थिक एकाइ निर्माणको कोणबाट मात्र हेर्ने गरेर पनि गलत निष्कर्ष निस्कन पुगेको छ । तत्कालीन आर्थिक उन्नतिलाई मात्र सही वा गलतको आधार बनाउने हो भने त उपनिवेशहरु पहिलेभन्दा स्वतः विकास हुन पुगे । त्यसो भए उपनिवेशवाद ठीक हो त ? होइन । नेपालमा एकीकरणको विषयलाई फरकफरक सभ्यताको एकीकरण कसरी भन्ने प्रश्नबाट हेर्नुपर्दछ । त्यसरी हेरियो भने मात्र दीर्घकालीन रुपमा समृद्ध मानव बन्ने यात्रालाई पृथ्वीनारायणको राज्य विस्तार र त्यसपछिको गलत शासनले अवरुद्ध बनाउन पुग्यो भन्ने लुकेको सत्यलाई बाहिर ल्याउन सकिन्छ ।
कहिलेकाहीं भूगोलको एकीकरण त पृथ्वीनारायणले गरेकै हुन् भन्ने कुरा पनि सुनिन्छ । ‘भूगोलको एकीकरण’ भन्ने वाक्यांश आफैमा अडबाङ्गे छ । किनभने के त्योभन्दा अघि गोरखा र काठमाडौंको बीचमा भूगोल टुक्रिएको थियो र ? संसारका सबै भूगोल एकअर्कोसँग जोडिएका छन् तब भूगोलको एकीकरण भनेर के अर्थ दिने ? जसरी हुन्छ त्यो एकीकरणै हो र पृथ्वीनारायण राष्ट्रनिर्मातै हुन् भन्ने पुष्टि गर्न गरिएको तर्कबाहेक यो अरु केही होइन ।

७. पृथ्वीनारायण शाह र उनको कदम : निष्कर्ष

पृथ्वीनारायण शाह त्यति बेलाका एक सक्षम हिन्दू पहाडिया खस–आर्य अहंकारवादी राजा थिए । हरेक सामन्तवादी राजालाई जस्तै धेरै भूभाग र जनतामाथि शासन गर्ने, आफूभन्दा विकसित राज्य पनि हात पार्ने सपना उनमा थियो । त्यति मात्रै होइन‚ त्यो सपनालाई व्यवस्थित ढंगले अघि बढाउने योजना र चातुर्यता पनि उनमा देखिन्छ ।

आफ्नो नेतृत्वमा विजय हासिल गरिएको राज्यका प्रत्येक राजा आफ्नो सामन्ती राष्ट्रवादलाई बढावा दिन्थे । उनको ‘दिव्यउपदेश’ भनी चर्चा गरिने गरिएको देशभक्तिका बखानहरु वास्तवमा सामन्तवादकालीन सामन्ती राष्ट्रवादभन्दा माथिल्लो स्तरका भने होइनन् भन्ने कुरा इतिहासका विद्यार्थीहरु सबैले भन्न सक्दछन् । पृथ्वीनारायण शाह कुनै युद्धसरदार अथवा लुटाहा योद्धाचाहिँ होइनन् । उनी प्रस्ट रुपमा राजा हुन् । आफ्नो राज्य अथवा शासनको अधीनमा आजको नेपाली भूभागलाई ल्याउन नेतृत्व गर्ने अथवा आजको नेपाल देशलाई संगठित गर्ने राजा हुन् पृथ्वीनारायण शाह । तर जे जसरी उनले नेपाल संगठित गरे, त्यो कदम एकता र एकीकरण होइन बरु हिन्दू पहाडिया आर्य–खस अहंकारवादी राज्यको विस्तार र सुदृढीकरण मात्र थियो । यसको सीधा अर्थ के हो भने देश बन्नु, बनाउनु र एकीकरण एउटै कुरा होइन ।

निःसन्देह नेपाल देशको जग राख्ने राजा पृथ्वीनारायण नै हुन् । त्यस अर्थमा उनलाई देश निर्माता भन्न सकिन्छ तर राष्ट्र निर्माता होइनन् । किनभने, नेपालका फरकफरक राष्ट्रियतालाई दमन गरेर वास्तविक बहुराष्ट्रिय राज्य बन्नै सक्दैनथ्यो र बनेन । उनले त झन् बहुराष्ट्रियतामाथि दमनको योजनाबद्ध अभियान सुरु गरे‚ जसको कारण नेपालको आन्तरिक राष्ट्रियताको मुद्दा दिन प्रतिदिन कचल्टिन गयो र आजसम्म समाधान भएको छैन । नेपालमा देश र राष्ट्रको अन्तरलाई हेरिएन भने नेपाल एउटै सभ्यताको देशका रुपमा मात्रै बुझिन्छ‚ जुन कुरा सत्य होइन । तसर्थ, पृथ्वीनारायण शाह देश निर्माता हुन्, राष्ट्र निर्माता होइनन् ।

देश हुनको निम्ति राज्यसत्ता, जनता र भूभाग भए पुग्दछ तर राष्ट्र हुनका निम्ति त्यहाँका मानिसहरुबीचको सांस्कृतिक सम्बन्ध मुख्य भएर आउँछ । उनले देश निर्माण गरे तर नेपालमा बहुसभ्यताबीचबाट वास्तविक नेपाली राष्ट्रियता निर्माणको प्रवेशद्वारमै ताला मारिदिए । त्यसकारण उनको बहुसभ्यताविरोधी अभियान एकता र एकीकरण थिएन बरु बहुसभ्यता ध्वंसीकरण अभियान थियो । पृथ्वीनारायण शाह नेपालको इतिहासमा विभूति मान्न योग्य मानिस होइनन् बरु आफ्नो उद्देश्यमा सफल सामन्ती राजाका रुपमा उनलाई बुझ्नु अनि नयाँ पुस्तालाई बुझाउनु ठीक हुन्छ । यदि उनको कार्य एकीकरण हुन्थ्यो भने आज अढाइ सय वर्षपछि आएर हामी वास्तविक राष्ट्रिय एकीकरण जरुरी छ भन्न बाध्य हुने थिएनौं बरु आजको अत्याधुनिक युगमा अर्कै अत्याधुनिक विषयमा कुरा गरिरहेका हुने थियौं ।
समाप्त

इसमता पत्रिकाबाट साभार गरिएको हो......

आहुति

आहुति नेकपा एमाआवादी नेता तथा लेखक हुन् ।